Yazı: Antropolog - Müzebilimci Gül Aydın, Yüksek Mimar Pelin Düştegör
8 Mart Dünya Kadınlar Günü’nü bir kez daha kutladık. 2022 yılında olmamıza rağmen dünya genelinde hâlâ kadın haklarının yetersiz seviyede olması, eğitim ve sağlık hizmetlerinden kadınların yeterince faydalanamaması ve bu olumsuzluklarla beraber kadınların maruz kaldığı şiddet olaylarının ciddi oranlarda arttığının görülmesi sadece ülkemizin değil, tüm dünyanın sorunu. Bu bağlamda Dünya Kadınlar Günü kapsamında ülkemizin mühendislik alanında en önemli figürlerinden biri olan Hürriyet Sırmaçek’in hayatını ve başarılarını irdeleyerek, hem ülkemizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün kadınlara tanıdığı hakları tekrar anlamak hem de genç cumhuriyetimizin birçok ülkede kadınlar seçme ve seçilme hakkı olanaklarına sahip değilken dahi, ülkemizin kadınlarına sunduğu imkânları hafızalarımızda tutmak adına oldukça faydalı olacaktır.
Sınıfındaki Tek Kız Öğrenci
Mühendis kökenli bir ailenin dört çocuğundan biri olarak 1912 yılında Şam’da hayata gözlerini açan Hürriyet Sırmaçek, Devlet Demir Yollarında başarılı bir mühendis olan ve Şam’dan önce Halep’te de görev alan babası Rumelihisarlı İbrahim Ethem Efendi’yi Siirt’te bir görev esnasında köprü inşaatında geçirdiği kaza nedeniyle küçük sayılabilecek bir yaşta kaybeder. Bu kaybın ardından ailesiyle beraber İstanbul Kadıköy Yeldeğirmeni’ne taşınan Hürriyet Hanım burada Erenköy Kız Lisesi’ne yatılı olarak başlar. Lise eğitimini tamamladıktan sonra 1929 yılında, Yol, Su ve İnşaat Şubeleri olan Yüksek Mühendis Mektebinin (1944’ten sonraki adıyla İstanbul Teknik Üniversitesinin) Yol Şubesine müracaat eder ve kabul edilir.
Büyük bir başarıyla 6 yıl süren yüksek mühendislik eğitiminden sonra 1935 senesinde, köprü alanındaki ihtisasıyla Türkiye’nin üçüncü kadın yüksek yol (inşaat) mühendisi olarak Yüksek Mühendis Mektebinden mezun olur. Mezun olduğu sene sınıfındaki tek kız öğrencidir. Mesleki çalışmalarından edindiğimiz bilgilere göre kendisi çelik köprü hesaplamalarında bir ilki gerçekleştirerek, Türkiye’nin ilk çelik köprü uzmanı kadın mühendisi olarak kabul edilir.
1935 yılında, Yüksek Mühendis Mektebinden mezun olduktan hemen sonra Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarına yüksek mühendis olarak atanır. Demir Yollarında başarılı geçen 10 yıllık meslek yaşamından sonra kıdemli mühendis olarak teknik müşavir unvanıyla terfi eder. Meslek hayatında bir hayli faal olan Hürriyet Hanım, Devlet Demir Yollarının çeşitli kademelerinde yüksek mühendis olarak görev alır; 1944 yılında Başmüfettiş ve 1950 yılında ise 1. Sınıf Baş Mühendisliğe atanır. 1952 yılında Teknik Müdür unvanı alır, 1955 tarihinde ise Teknik Müdürlük vazifesinden Birinci Sınıf İşletme Müdürlüğü görevine yükselir. 1964 yılında ise TCDD Genel Müdürlük Müşavirliği görevini yürütmeye başlayan Hürriyet Hanım TCDD Genel Müdür Yardımcılığı’na aday gösterilir. 1971 yılında verilen görev yazısı ile Köyişleri Bakanlığı Yol Su ve Elektrik İşleri Genel Müdürlüğü sorumluluğunda yürütülen Güneydoğu Anadolu Bölgesel Gelişme Projesi Master Plan çalışmalarında Ulaştırma Bakanlığını temsilen TCDD İşletme Genel Müdürlüğü Müşaviri olarak Hürriyet Sırmaçek görevlendirilir. Aile kaynaklarına göre NATO’da da görevlendirildiği bilinmektedir.
Hürriyet Hanım, Sivas Lokomotif ve Vagon Fabrikası’nda statik hesap ve betonarme hesapları kontrol mühendisi olarak çalışır. Öte yandan, Haydarpaşa Üst Geçidi çalışmaları sırasında “T” tabliye kirişinin ve İzmir-Manisa 71. km 2x45’lik çelik kafes köprü hesaplamalarının Türkiye’de ilk defa yüksek mühendis Hürriyet Sırmaçek tarafından yapılmış olması dikkate değerdir.
Mesleki çalışmalarının yanı sıra sosyal ve siyasi yaşamında da aktif bir kimliğe sahip olan Hürriyet Hanım, çeşitli mühendislik dergilerinde, uzmanlığı olan söz konusu köprü inşaat, deprem gibi alanlarda yazılar yazmıştır. Deprem konusundaki çalışmalarından ötürü Japonya’ya seyahat etmiştir. Kendisinin ayrıca 1948 yılındaki Birinci Yapı Kongresini düzenleyenler arasında olduğunu öğrenmekteyiz.
Aralıksız 17 Yıl Başkanlık
Siyasi yaşamında ise 1937 yılında Ankara Kavaklıdere CHP Ocak Başkanlığını yürüttüğünü öğrendiğimiz Hürriyet Hanım, Türkiye Köprü ve İnşaat Cemiyeti kuruculuğu Türkiye Yüksek Mühendisler Birliği Yönetim Kurulu Üyeliği ve Genel Sekreterliği, Soroptimist Kulüpler Birliği Türkiye Başkanlığı, 17 yıl aralıksız olmak üzere Erenköy Kız Lisesi Mezunlar Derneği Başkanlığı, İstanbul Mühendisler Odası İdare Heyeti Üyeliği ve bir süre de Başkanlığını yapar.
Türkiye’de kadınların mühendislik mesleğine henüz çok yeni başladığı bir dönemde, mesleki çalışmalarının yanı sıra, kadın olarak da ilkeli bir duruş sergileyen Hürriyet Hanım, başarılarla geçen 36 senelik mesleki yaşamının ardından 3 Eylül 1971 tarihinde emekliye ayrılır. Türkiye’de mühendislik tarihi bağlamında önemli bir portre çizen Hürriyet Hanım, 2 Ocak 1983 günü Ankara’daki evinde hayata gözlerini yumar.
Türkiye’nin ilk kadın mühendisleri kapsamında Hürriyet Sırmaçek’in yaşamının incelenmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Bilim ve Teknoloji Tarihi Anabilim Dalı’nda, Prof. Dr. Tuncay Zorlu danışmanlığında, Antropolog - Müzebilimci Gül Aydın tarafından yürütülen bir doktora tez projesi olarak devam etmekte.
Araştırma, Hürriyet Sırmaçek’in yeğeni Yıldız Ayşe Sırmaçek Yıldız Hanım’ın kızı Mine Koparkök ve Yıldız Hanım’ın torunu Yüksek Mimar Pelin Düştegör’ün değerli katkılarıyla destekleniyor.
Kaynakça
Hürriyet Sırmaçek. “Türkiye Mühendislik Haberleri Dergisi”. Ocak 1976. s.48
“CHP İlyönkurul Başkanlığının Tebliği” Ulus Gazetesi 14.03.1939. s.8
Yıldız Ayşe Sırmaçek, Mine Koparkök ile yapılan sözlü görüşmeler.