Yapısal Çelik Günü

ÖZELLİK ARZ EDEN BİNALARIN TASARIM GÖZETİM ve KONTROLÜ HİZMETLERİNE DAİR YÖNETMELİK

Türk Yapısal Çelik Derneği (TUCSA) TK 3 - Yangın Komitesi Başkanı ve Efectis Era Avrasya Yönetim Kurulu Başkanı İlker İbik, 23. Yapısal Çelik Günü’nde gerçekleştirdiği konuşmada “Özellik Arz Eden Binaların Tasarım Gözetim ve Kontrolü Hizmetlerine Dair Yönetmelik” hakkında önemli bilgiler aktardı.

1.GİRİŞ

Yapılar için geliştirilen referans standart ve yönetmelikler her zaman koşul/mevzuat temellidir ve normal-standart durumların çözümüne odaklanır. Bu yaklaşım, fabrikasyon terzi işi olmayan, diğer bir tabirle optimize edilmemiş çözümler sunar. Sonuç olarak, yapı yangın güvenliğini artırmaya yönelik çalışmalar, artık güvenlik odaklı değil, “koşul temelli yönetmelik” odaklı çabalar olarak kalacaktır. Dolayısıyla sadece yönetmelik koşullarını sağlamaya odaklanan bu yaklaşım, özel yangın güvenlik ihtiyaçları bulunan yapılar mesela yüksek yapılar, geniş taban alanlı yapılar ve yüksek riskli endüstriyel proseslerin yürütüldüğü yapılarda ise son derece yetersiz kalacaktır.

Diğer bir yaklaşım ise performans temelli yangın güvenliği veya diğer bir tabirle yangın güvenlik mühendisliğidir.

Yangın Güvenlik Mühendisliği, beraberinde iki temel avantaj getirir:
- Tasarımcı, tasarımı için risk değerlendirmesi yapar, bu risk değerlendirmesi yetkili otorite tarafından kabul görür ve böylece gerçekçi risk seviyesine dayalı tasarım yapının bütünsel yangın güvenlik seviyesini artırır.

- İlave olarak, optimize edilmiş uygulama, her noktada yangın yalıtımı yapılması, aktif yangın güvenlik sistemlerinin eksiksiz kullanımı gibi çözümlere kıyasla %3’e varan maliyet tasarrufları sağlar.

Ancak, bir dezavantajı da vardır; uygulanacak mühendislik metotlarının karmaşıklığı ve dolayısıyla uygulama için uzmanlık aranması gerekliliği.

2. YANGIN GÜVENLİK MÜHENDİSLİĞİ
Yangın güvenlik mühendisliği ile şu kriterler değerlendirilir ^{[1] [2]}:

— Yangının Gelişimi ve Yayılması (Isı ve Duman)
Yangın güvenlik mühendisliği uygulaması, yangının gelişim ve yayılma sürecini, ısı ve duman kriterleri temelinde değerlendirmek için idealdir. Üzerinde mutabakata varılan en kötü durum senaryosu (worst case scenario) üzerinden yangının gelişimi ve yayılımı Şekil 1’de görüldüğü gibi CFD yazılımları ile modellenir^[3] ve değerlendirilir.

Şekil 1: C-FAST^[4]ile yapılmış yangın ve duman gelişimi modellemesi çıktıları

— Isı Transferi
Belirlenen zaman-sıcaklık eğrisi Şekil 2’de görüldüğü gibi modelleme ile yapıya uygulanarak yapısal ısı artışı gözlemlenir.

Şekil 2: ANSYS^[3] ile yapılmış üç boyutlu ısı transferi modellemesi çıktısı

— Yapısal Davranış

Modellenen-hesaplanan yapı sıcaklığı Şekil 3’te görüldüğü gibi artık yapıyı oluşturan malzemelerin termo-mekanik karakteristikleri doğrultusunda yapının artan ısı yükü karşısındaki davranışını belirlemek için kullanılabilir.

Şekil 3: LENAS^[5] üç boyutlu yapısal davranış modellemesi çıktısı

— Duman ve Duman Atım/Havalandırma Yönetimi
Duman atımı ve havalandırma bir CFD yazılımı ile (örneğin FDS) analiz edilerek pasif ve aktif yangın güvenlik sistemlerinin reel yangın senaryosuna göre adaptasyonu sağlanır.

Ana prensip, dumanın yangın bölgesinden çıkmasının engellenmesi ve güvenlik bölgesi ile kaçış yollarına temiz hava beslemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla, çıkış merdivenleri geçiş bölgeleri ve yatay havalandırma alanları arasında pozitif basınç farkı sağlanır ve korunur. Bu uygulama, sadece insanların güvenli bir şekilde bulundukları yerde kalmalarını sağlamaz, aynı zamanda itfaiyenin hızlıca yangın bölgesini ve kaynağını belirlemesine de yardımcı olur. Bu detayda bir duman yönetim sistemi, mutlaka diğer bölmelerden bağımsız ve tam korunmuş bir odadan gerçekleştirilmelidir.

— Kaçış-Çıkış Yönetimi
İnsanların çıkışları/yangının direkt etkilediği alandan kaçışları Şekil 4’teki örnekte görüldüğü gibi FDS-EVAC, PATHFINDER EXODUS vb. yazılımlarla benzetim yapılır.

Kaçış, büyük ihtimalle yangından direkt etkilenen bir veya birkaç bölümün boşaltılmasından ibaret olacaktır. Yine de terörist saldırı vb. nedenler de göz önüne alınarak, binanın tam boşaltımı senaryosu da mutlaka değerlendirilmelidir.

Şekil 4: vrEXODUS^[6] ile hazırlanmış örnek kaçış modellemesi çıktısı

Bahsettiğimiz tüm araçların doğru kombinasyonu; yapı yangın risk seviyesinin doğru belirlenebilmesi, yangın güvenlik seviyesinin optimizasyonu ile teknik çaba ve maliyetlerin uygun zamanda ve uygun yerlere harcanması sonuçlarını doğuracaktır.

3. YÖNETMELİK
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından hazırlanan, 28 Eylül 2022 tarihli 31967 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan;

“Özellik Arz Eden Binaların Tasarım Gözetim ve Kontrolü Hizmetlerine Dair Yönetmelik” yürürlüğe girmiştir.^[7]

Yönetmelik gereğince;

«İleri tasarım yöntemleri ve teknolojileri gerektiren, özellik arz eden binaların tasarım gözetimi ve kontrolü hizmetleri ile bu hizmeti yerine getireceklerin eğitim koşulları mesleki yeterlilik ve deneyim konuları ve bunların belgelendirilmesi ve hizmetin yürütülmesine dair usul ve esaslar» belirlenmektir.» (Madde 2 Kapsam)
«Tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti; Bakanlıktan aldığı tasarım gözetmenliği belgesi ile çalışan ve münhasıran akademik eğitim, proje tasarımı veya proje danışmanlığı işi ile uğraşan ilgili meslek mensupları tarafından gerçekleştirilir.» (Madde 4-(1) Uygulanacak İlke ve Kurallar)
«Bu Yönetmelikte belirtilen işlerde yapı sahibi tarafından tasarım gözetmenlerinden tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti alınması ve ilgili gözetmen raporlarının ve tutanakların bir nüshasının yapı ruhsatı başvurusunda ilgili projelerle birlikte ilgili idaresine verilmesi zorunludur.» (Madde 4-(2) Uygulanacak İlke ve Kurallar)
«İlgili proje müellifleri, tasarımını üstlendikleri projelerde bu Yönetmelikte belirtilen tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti alınmadan proje işini sürdüremezler.» (Madde 4-(3) Uyulacak İlke ve Kurallar)
«Tasarım gözetmenleri, projelerin kanun Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik, standart fen, sanat ve sağlık kurallarına aykırı, eksik, hatalı ve kusurlu yapılmış olması nedeniyle ilgili tasarım performans seviyeleri için kabul edilenlerin ötesinde ortaya çıkan yapı hasarından/zararlardan dolayı yapı sahibi ve/veya ilgili idareye karşı, yürüttüğü hizmet dâhilinde kusuru oranında sorumludur. Ancak tasarım gözetmeni, yazılı ihtarına rağmen yapı sahibi ve/veya proje müellifi tarafından uyulmayan konulardan dolayı sorumlu değildir.» (Madde 4-(4) Uyulacak İlke ve Kurallar)

Görüleceği üzere, yönetmelikle tanımlanmış bulunan özellik arz eden bina tiplerinde tasarım gözetmenliği ve tasarım kontrolü zorunluluğu getirilmiş, bu gözetim ve kontrol sürecinin çıktısı olarak oluşturulan gözetmen rapor ve tutanaklarının ise yapı ruhsatı başvurusu esnasında ilgili yapı projeleri ile beraber ruhsat başvurusunda bulunulan idareye sunulması zorunlu tutulmuştur. Bu bağlamda belirlenen bina tiplerinde ne tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti almaksızın ruhsat başvurusunda bulunmak, ne de yangın güvenliği kriterleri için Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’te belirlenen tasarım kriterlerine aykırı tasarım ve imalatlarda bulunmak, proje müellifleri ve yapı sahipleri için artık mümkündür.

Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik kapsamında tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti alınması zorunluluğu getirilen yapı tipleri ^[8];

— Y-1. BİNALARIN YANGINDAN KORUNMASI HAKKINDA YÖNETMELİK KAPSAMINDA TASARIM GÖZETMENLİĞİ HİZMETİ
Y-1.1.1-27/11/2007 tarihli ve 2007/12937 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmeliğin;

a) Ek-1/C Tablosuna göre yüksek tehlikeli kullanım alanı 30.000 m²’yi geçen binalar ile,
b) 8 inci maddesinin birinci fıkrasına göre yapı yüksekliği 51.50 m’yi veya yapı inşaat alanı 50.000 m²’yi geçen konut harici tüm binaların,
c) Yapı yüksekliği 51.50 m’yi geçen konut amaçlı binaların yangın algılama, söndürme ve tahliye projeleri tasarım gözetimi ve kontrolü hizmetine tabidir.

Bu yapı tipleri için tasarım gözetimi ve kontrolü zorunluluğunun uygulamaya geçiş süreleri ise;

— MADDE 18-(1) Bu Yönetmeliğin;

a) Ek-2’sinin Y.1.1.1 maddesinin (a) ve (b) bentleri 1/1/2024 tarihinde, (c) bendi 1/1/2025 tarihinde,
b) Diğer hükümleri yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

olarak belirlenmiştir.

Yani, Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik EK-1/C’de tanımlı yüksek tehlike kullanım alanı 30.000 m²’yi aşan binalar ile yapı yüksekliği 51.50 metreyi ya da yapı inşaat alanı 50.000 m² aşan konut amaçlı binalar 1/1/2024 tarihinde; yapı yüksekliği 51.50 metreyi aşan konut amaçlı binalar ise 1/1/2025 tarihinde tasarım kontrolü yönetmeliğinin zorunlu uygulama kapsamına girecektir.

Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik kapsamında tasarım gözetmenlerinin hizmet alan ve faaliyetleri ise, “Y-1.2. Tasarım Gözetimi Ve Kontrolü İşlemlerinin Takibi” maddesinde şöyle tanımlanmıştır;

«Y-1.2.2- Tasarım gözetimi tahliye, algılama/söndürme ve malzeme konularından en az birinde ihtisas sahibi asgari iki farklı meslek disiplininden olmak üzere projenin niteliğine göre yeterli sayıda gözetmenden oluşan bir gözetmenler heyeti tarafından yapılır.»
«Y-1.2.3- Tasarım gözetmeni, yangın tehlike analizi; yangın algılama, uyarı, anons sistemi, acil durum aydınlatma, yönlendirme, duman kontrol ve söndürme sistemlerinin tasarımı; binaların tasarımı ile malzeme ve taşıyıcı sistem konularında bilimsel ve mühendislik prensiplerini kullanarak yangının can ve mal güvenliğine olan zararlarının azaltılması yönüyle projeleri inceler.»
«Y-1.2.4- Tasarım gözetmeni yangın güvenliğine yönelik düzenlenen analiz, değerlendirme ve teknik çözümleri değerlendirir. Yapılan tasarım, modelleme ve analizler Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmeliğe aykırı olamaz.»
«Y-1.2.6- Tasarım gözetimi ve kontrolü hizmeti asgari aşağıda verilen adımları (bunlarla sınırlı olmamak üzere) içerecek şekilde ilgili yangın tasarımının değerlendirilmesi ve teyit edilmesini kapsar:

1) Avan proje safhası

a) Binanın mimari, mekanik ve elektrik yangın korunum sistemlerini, uygulanacak esaslar ve tasarım kriterlerinin anlatıldığı, ilgili proje müellif(ler)i tarafından hazırlanan “Tasarım Esasları” raporu,
b) Yangın senaryosuna uygun tasarım kriterlerinin ortaya konulması ve ön tasarım hesaplarında:

1. Bina tipi ve kullanıcı yoğunluğuna göre yangın tahliye kriterlerinin tanımlanması,

2. Yangın söndürme tesisatı tasarımı (kuru/sulu/köpük/gazlı sistemler, yangın pompası, hidrant, davlumbaz söndürücü ve benzeri),
3. Yangın algılama ve uyarı, acil aydınlatma, yönlendirme ve anons sistemlerinin tasarım kriterleri, temel sistem gerekleri, varsa bina sınıfı ve yüksekliğine özel tedbirlerin tanımlanması,
4. Duman kontrol ve basınçlandırma sisteminin tanımlanması,
5. Taşıyıcı sistemin dayanımına ait bilgilerin tanımlanması.

c) Yangın senaryosuna uygun tasarım şeması, yangın pasif ve aktif sistemleri için gerekli mahallerin etüdü,
d) Elektrik ve mekanik tesisatta yangına karşı alınacak temel önlemler.

2) Kesin proje safhası

Kesin proje aşaması, avan projede seçilen yangın güvenlik önlemlerinin detaylandırılarak uygulama projesine hazırlanması çalışmalarını içerir. Bu amaçla bina projelerinden ayrı hazırlanan yangın tahliye, algılama/uyarı ve söndürme projelerinde;

a) Yangın tasarımına yönelik yapılan modellemenin, ön hesapların ve çizimlerin gözetimi ve değerlendirilmesi ile raporlanması,

b) Yangın pasif ve aktif sistemlerinin ve projelerinin mimari statik, mekanik ve elektrik projeleriyle uyumlu olduğunun kontrol ve teyit edilmesi,
c) Yangın algılama ve söndürme sistemi, kaçış yolları acil çıkışlar, anons sistemi ve yangın yalıtım önlemlerinin değerlendirilmesi ve teyit edilmesi,
d) Duman kontrol ve basınçlandırma hesaplarının kontrol ve teyit edilmesi,
e) Önerilen yangından korunma, algılama ve uyarı ile söndürme sistemin ve sistemi oluşturan bileşenlerin inşa edilebilirlik özelliği dikkate alınarak değerlendirilmesi,

f) Kesin proje hesap raporunun ve ilgili çizimlerin ayrıntılı olarak incelenmesi ve teyit edilmesi.

3) Uygulama proje safhası

a) Yangından korunma önlemlerine yönelik yapılan hesapların ve pasif önlemlerin kontrolü, varsa bilgisayar modelinin kontrolü, yangın güvenliğine ilişkin şema ve diyagramlar ile projelerin kontrolü,
b) Yangın söndürme tesisatı, pompa dairesi, hidrant sistemi yağmurlama sistemi, yangın dolapları, itfaiye su alma ağzı vb sistemlerin hesaplarının ve detayların kontrolü,
c) Yangın algılama ve uyarı sistemleri, acil aydınlatma yönlendirme, anons sistemi gibi aktif önlemlerin kontrolü,
d) Basınçlandırma ve duman kontrol sistemlerinin kontrolü,
e) Yangın güvenliği ile ilgili tüm pasif ve aktif sistemlerin mevzuata uygun belgelerinin, sertifikalarının kontrolü.

Böylece yönetmelik, tüm tasarım ve projelendirme aşamalarında uygulanacak gözetim ve kontrol faaliyetlerini detaylandırmış, bu faaliyetlerin sadece Bakanlık tarafından belirlenen, yetkili ve yetkin, listesi yine Bakanlık tarafından güncel olarak kamuya açık halde yayımlanacak tasarım gözetmeleri tarafından yerine getirileceği tanımlanmıştır.

SONUÇ
Yüksek yapılar, geniş taban alanlı yapılar ve yüksek riskli endüstriyel proseslerin yürütüldüğü yapılar gibi özel riskleri bulunan yapılarda yangın güvenliğini sağlamak, uzmanlık gerektiren ve doğru risk analizinden başlamak üzere, yangın güvenlik senaryoları ve modelleri oluşturmak, tasarımın dijital modellerle doğrulamasını yapmak ve gerekli durumlarda uygun yangın testleriyle yapısal tasarımı onaylamak ihtiyaçları doğuran, zorlu ancak zaruri bir mühendislik misyonudur.

Tasarım gözetimi ve kontrolü yönetmeliği ilk defa özellik arz eden yapılarda tasarım kontrolü ve gözetimi yetkin yangın güvenlik mühendisleri kullanımını zorunu hale getirmiş ve hem anılan faaliyetleri yürütecek uzmanların başvuru ve seçim yeterliliği ile Bakanlık tarafından atama kriterlerini, hem de tasarımın her safhasında uygulayacakları gözetim faaliyetlerinin detaylarını tanımlamıştır. Bizce, yeni yönetmeliğin tam ve eksik uygulaması proje müellifleri ve yapı sahipleri tarafından gerçekleştirilerek ve kamu tarafından kontrol edilerek, yangın güvenliği bağlamında kamu sağlığı ve güvenliği doğru teknik altyapıyla ve kontrollü şartlar altında sağlanmalıdır.

KAYNAKLAR
[1] ISO 23932: 2009, Yangın Güvenlik Mühendisliği – Genel Prensipler.
[2] EN 1991-1-2: 2002, Eurocode 1: Actions on structures - Part 1-2: General actions; Actions on structures exposed to fire
[3] Swanson Analysis Systems, Inc., 1992. ANSYS User’s Manual for Revision 5.0 - Volume IV – Theory, Houston U.S.A.
[4] National and Fire Research Laboratory, 1994. CFAST Model of fire Growth and Smoke Transport - Hazard I Version, Maryland U.S.A.
[5] Le Centre Technique Industriel de la Construction Métallique, 1994. LENAS - Logiciel de simulation du comportement mécanique des structures métalliques soumises à un échauffement, Présentation et justifications INC-98/171-GF/IM, Saint-Aubin, France.
[6] FSEG Fire Safety Engineering Group at the University of Greenwich, 2001. vrEXODUS – The evacuation model for the building industry, v1.1.1, Greenwich, UK.
[7] Resmî Gazate Sayı:31967, 28.09.2022. Özellik Arz Eden Binaların Tasarım Gözetim ve Kontrolü Hizmetlerine Dair Yönetmelik – Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, T.C.
[8] Resmî Gazate Sayı:26735, 19.12.2007. Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik - Bakanlar Kurulu, T.C.