Ben, Meclis’te, hafî ve muhâlif bir hizip keşfettikten, Meclis’in mesâisinde hissiyâtın hâkimiyetini gördükten ve Hükümet Heyetin’nin intizam-ı mesaisinin her gün, esassız birtakım sebeplerle intizamsızlığa dûçâr edilmekte olduğuna kanaat getirdikten sonra, tatbiki için münasip zaman intizârında bulunduğum bir fikrin tatbiki anının geldiğine hükmetmiştim. Bunu itiraf etmeliyim. Buna nazaran şimdi vereceğim ma’lumât ve izâhatı anlamak daha kolay olacaktır.
Efendiler, Halk Fırkası, Rauf Bey’i gıyaben Riyâset-i Saniye’ye ve Sabit Bey’i Dahiliye Vekaleti’ne namzet intihap ettiği tarih 25 Teşrinievvel 1923 Perşembe günüdür. Aynı günde ve ferdası Cuma günü Heyet-i Vekile Çankaya’da nezdimde içtima etti.
Gerek Heyet-i Vekile Reisi Fethi Bey’in ve gerek diğer vekillerin istifa etmelerinin zamanının geldiğini ve bunun lâzım olduğunu dermeyan ettim.
…
Heyet-i Vekile ile Çankaya’da, akdettiğimiz içtimaı müteakib, yazıp müşterek imza ile bana tevdi ettikleri istifaname şu idi:
Riyaset-i Celileye
Türkiye Devleti’nin, karşısında bulunan dahilî ve haricî vezâif-i mühimme ve müşküleyi sûhûletle intâca muvakkak olması için gayet kuvvetli ve Meclis’in müzaharet-i tâmmesine mazhar bir Heyet-i Vekile’ye ihtiyacı kat’i bulunduğu kanaatindeyiz. Binâenaleyh Meclis-i Âli’nin her suretle itimat ve müzaheretine müstenid bir Heyet-i Vekile’nin teşekkülüne hizmet etmek maksadıyla istifa eylediğimizi kemâl-i hürmetle arz eyleriz efendim.
Efendiler, bu istifaname, 27 Teşrinievvel 1923 Cumartesi günü öğleden sonra saat birde Taht-ı riyasetimde içtima eden Fırka heyet-i umumiyesine bildirildikten sonra saat beşe doğru kûşâd olunan Meclis’te resmen okunmuştur.
28 Teşrinievvel günü geç vakitte, hal-i ictimâda bulunan Fırka Heyet-i İdaresi tarafından davet olundum. Fırka Heyet-i İdare Reisi Fethi Bey idi. Fethi Bey, Fırka namına Heyet-i İdarece bir namzet listesi tertip olunduğundan ve bu hususta Fırka Reis-i Umumîsi olduğum için benim de nokta-i nazarımın alınması muvâfık görüldüğünden içtimalarına davet ettiklerini bildirdi. …. Bundan ve buna mümâsil bazzı vaziyetlerden anladım ki Fırka Heyet-i İdaresi dahi şayan-ı kabul ve kat’i bir namzet listesi tertip edememektedir. … Çankaya’ya gitmek üzere Meclis binasını terk ederken koridorlarda bana intizar etmekte olan, Kemal Sami ve Halit Paşalara tesadüf ettim. … Benimle mülâkat için geç vakte kadar orada intizârda bulunduklarını anlayınca akşam yemeğine gelmelerini Müdafaa-i Milliye Vekili Kazım Paşa vasıtasıyla tebliğ ettim. İsmet Paşa ile Kazım Paşa’ya ve Fethi Bey’e de Çankaya’ya benimle beraber gelmelerini söyledim. Çankaya’ya gittiğim zaman orada, beni görmek üzere gelmiş, Rize Mebusu Fuat, Afyonkarahisar Mebusu Ruşen Eşref Beylere tesâdüf ettim. Onları da yemeğe alıkoydum.
Yemek esnasında, yarın Cumhuriyet ilân edeceğiz! dedim. Hazır bulunan arkadaşlar, derhal fikrime iştirak ettiler. Yemeği terk ettik. O dakikadan itibaren, suret-i hareket hakkında, kısa bir program ve arkadaşları tavzîf ettim.
….
O gece birlikte bulunduğumuz arkadaşlar, erkenden beni terk ettiler. Yalnız İsmet Paşa, Çankaya’da misafirim idi. Onunla yalnız kaldıktan sonra bin kanun lâyihası müveddesi hazırladık. Bu müsveddede 20 Kanunusani 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun şekl-i devleti tespit eden maddelerini şu suretle ta’dil etmiştim: Birinci maddenin nihayetine “Türkiye devletinin şekl-i hükümeti Cumhuriyettir” cümlesini ilâve ettim. Üçüncü maddeyi şu yolda ta’dil ettim: “Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idâre olunur. Meclis, hükümetin inkısâm ettiği şuabât-ı idâreyi İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.
….
Muhterem efendiler, şimdi, arzu buyurursanız heyet-i âliyenize 29 Teşrinievvel 1923 Pazartesi günü Ankara’da cereyan etmiş olan hadiseyi hülasaten tasvire çalışacağım.
Pazartesi günü, öğleden evvel saat onda, Halk Fırkası Grubu, Grup Heyet-i İdare ReisiFethi Bey’in riyasetinde ictima etti. Heyet-i Vekile intihâbı müzakeresine başlandı.
….
İsmet Paşa’dan sonra Abdurrahman Şeref Bey’in beyânâtı meyânında şu sözler vardı.
“Eşkal-i hükümetin ta’dâdına lüzum yok. Hâkimiyet bilâkayd ü şart milletindir, dedikten sonra kime sorarsanız sorunuz, bu Cumhuriyet’tir. Doğan çocuğun adıdır. Ama bu ad, bazılarına hoş gelmezmiş, varsın gelmesin.”
….
Efendiler, Fırka ictimâına hitam verildi ve der-akab Meclis ictimâı küşâd edildi. Saat öğleden sonra altı idi. Teklif-i kanunî, Kanun-ı Esasî Encümeni tarafından usulen tetkik edilerek, mazbatası hazırlanırken, Meclis, sâir bazı mesâil ile iştigal etti. …. Mazbata okundu. Teklif vechile müzakere edildi. Nihayet, kanun, birçok hatiplerin “Yaşasın Cumhuriyet!” sedalarıyla alkışlanan hitabeler ile kabul edildi.
….
Efendiler; Meclis’çe Cumhuriyet kararı 29/30 Teşrinievvel 1923 gecesi saat 8.30’da verildi. On beş dakika sonra, yani 8.45’te Reisicumhur intihab olundu. Keyfiyet aynı gece bütün memlekete tebliğ ve her tarafta gece yarısından sonra, yüz bir pare top endaht edilerek ilân olundu.